Η ροδιά (Punica granatum) είναι ένα καρποφόρο φυλλοβόλο μικρό δέντρο ή θάμνος της οικογένειας Lythraceae (υποοικογένεια Punicoideae), που καλλιεργείται σε όλο τον κόσμο και ευδοκιμεί σε θερμές περιοχές, στα νησιά και στις εσωτερικές πεδιάδες.

Η ροδιά και ιδιαίτερα ο καρπός της, το ρόδι, διαθέτει πλούσιο συμβολισμό και σημαντική πολιτιστική αξία σε διαφορετικούς πολιτισμούς και χρονικές περιόδους, καθώς θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει τη γονιμότητα, την αφθονία, την προστασία και την ανανέωση.

Στην Αρχαία Ελλάδα πίστευαν ότι είναι το δέντρο που φύτεψε η θεά Αφροδίτη στην Κύπρο (Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί 3.84), ενώ έχει εξέχουσα θέση στο μύθο της αρπαγής της Περσεφόνης.  

Όπως περιγράφει ο Ρωμαίος ποιητής, Οβίδιος, ο Άδης ερωτεύτηκε την Περσεφόνη και την έκλεψε, οδηγώντας την στο υποχθόνιο βασίλειό του. Η Δήμητρα, ύστερα από την απαγωγή της κόρης της, δεν άφηνε κανένα είδος καλλιέργειας να αναπτυχθεί, απαιτώντας να γυρίσει κοντά της. Ο Δίας, παρακινημένος απ’ τις ικεσίες των ανθρώπων που πεινούσαν και πέθαιναν από λιμό, διέταξε τον Άδη να ελευθερώσει την Περσεφόνη. 

Ο Πλούτωνας, υπακούοντας στη διαταγή του Δία, συμφώνησε να επιστρέψει την Περσεφόνη στη μητέρα της, αλλά πριν φύγει, της έδωσε κρυφά να φάει σπόρους ροδιού.

Με την επιστροφή της κόρης της, η Δήμητρα κατάλαβε την αλλαγή της και όταν η Περσεφόνη ομολόγησε: ”αὐτὰρ ὁ λάθρῃ / ἔμβαλέ μοι ῥοιῆς κόκκον, μελιηδέ ἐδωδήν, / ἄκουσαν δὲ βίῃ με προσηνάγκασσε πάσασθαι” έγινε έξαλλη. Ήταν νόμος του κόσμου και κανόνας της μοίρας πως όποιος κατανάλωνε τροφή στον Κάτω Κόσμο, δεν μπορούσε ποτέ να φύγει από αυτόν.

Τότε, ο Δίας, για να την ηρεμήσει, πρότεινε ένα συμβιβασμό. Θα αντάλλασσε κάθε σπόρο ροδιού που έφαγε η Περσεφόνη, με ένα μήνα παραμονής της στο βασίλειο του Άδη. Έτσι, επειδή είχε φάει έξι σπόρια, θα έμενε έξι μήνες στον Κάτω Κόσμο και τους υπόλοιπους έξι, θα ζούσε με την μητέρα της στον Όλυμπο, η οποία για όσο χρονικό διάστημα ήταν μαζί της επέτρεπε ξανά στη γη να βλαστήσει.

Ομολογουμένως, η εποχικότητα του ροδιού είναι κομβικής σημασίας στο μύθο, καθώς το συγκεκριμένο φρούτο ωριμάζει τους χειμερινούς μήνες, ακριβώς όταν η Περσεφόνη κατοικεί στον Άδη, χρόνος, που αντιστοιχεί στην παγερή περίοδο πένθους για τη μητέρα της, Δήμητρα. Όπως αφηγείται ο Stephen Fry στο βιβλίο του “Mythos”, "…έτσι ήρθαν οι εποχές, το φθινόπωρο και ο χειμώνας του θρήνου της Δήμητρας για την απουσία της κόρης της και η άνοιξη και το καλοκαίρι της αγαλλίασής της με την επιστροφή της Περσεφόνης".

Εκτός από την ιδιαίτερη θέση που έχει το ρόδι στην ελληνική μυθολογία, ως τεκμήριο του κύκλου της ζωής, του θανάτου και της αναγέννησης, η έντονη παρουσία του στους μύθους, τις ιστορίες και τη θρησκευτική παράδοση και άλλων λαών, το καθιστά ένα ιδιαίτερο πολιτιστικό στοιχείο ανταλλαγής συμβολισμών, γεγονός που επιβεβαιώνει τη διασύνδεση των πολιτισμών σε όλο τον κόσμο.

Τα ρόδια (rumman, στα αραβικά) είναι ένα από τα φρούτα του παραδείσου που αναφέρονται στο Ιερό Κοράνι. Ο Προφήτης Μωάμεθ (P.B.U.H) αναφέρει σε ένα ιερό ρητό: “Όποιος φάει ένα ρόδι, ο Αλλάχ θα φωτίσει την καρδιά του σαράντα νύχτες” και στο κεφάλαιο Al-Rahman (55) του Κορανίου, στίχους 68-69, ο Αλλάχ είπε: "Και στους δύο θα υπάρχουν [κάθε είδους] φρούτα, και χουρμαδιές και ρόδια. Τότε ποια από τις χάρες του Κυρίου σας θα αρνηθείτε και οι δύο; "

Στον Ζωροαστρισμό, την αρχαία περσική θρησκεία που ιδρύθηκε από τον προφήτη Ζωροάστρη (Ζαρατούστρα), το ρόδι κατέχει κεντρική θέση στις θρησκευτικές τελετουργίες και παραδόσεις. Ειδικότερα, στο πλαίσιο της τελετής Yasna, που αποτελεί μια από τις ιερότερες πράξεις λατρείας και αφοσίωσης, ο καρπός της ροδιάς προσφέρεται ως δώρο ευγνωμοσύνης και σεβασμού στον Αχουραμάσδα (Ahura Mazda), την υπέρτατη θεότητα του Ζωροαστρισμού, για να επιβεβαιώσει τις αρχές των καλών σκέψεων, των καλών λόγων και των καλών πράξεων.

Για τους Αρμένιους το ρόδι είναι ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα σύμβολα της χώρας. Στην αρμενική μυθολογία συμβολίζει τη γονιμότητα, την καλή τύχη και την προστασία ενάντια στο κακό μάτι. Μετά τα φρικτά γεγονότα της Γενοκτονίας των Αρμενίων, πολλοί Αρμένιοι καλλιτέχνες χρησιμοποίησαν τα ρόδια ως βασικό θέμα στα έργα τους, προκειμένου να περιγράψουν ένα ευρύ φάσμα συναισθημάτων, από τα βάσανα μέχρι την ελπίδα και την αναγέννηση του αρμένικου έθνους.

Στην εμβληματική καλλιτεχνική ταινία “Το χρώμα του ροδιού / Sayat Nova" (1969) του Σεργκέι Παρατζάνoφ, το κόκκινο ρόδι σε ένα τραπέζι με το ζαρωμένο φλοιό και τον φρέσκο πολτό του, ενσαρκώνει την ανίκητη ψυχή της Αρμενίας. 

Στην εβραϊκή παράδοση, το ρόδι (rimon, στα εβραϊκά) είναι ένα από τα Shivat Haminim, δηλαδή τα Επτά Είδη για τα οποία επαινείται η Γη του Ισραήλ (Δευτερονόμιο 8:8). Μάλιστα, τονίζεται ότι λίγο μετά την έξοδο από την Αίγυπτο, ο Μωυσής έστειλε δικούς του ανθρώπουw για να ερευνήσουν τη νέα γη και αυτοί, όταν επέστρεψαν έφεραν μαζί τους σταφύλια, σύκα και ρόδια, ως απόδειξη της γονιμότητας της Χαναάν. (Βίβλος, Αριθμοί 13:21-24)

Ακόμα, ο καρπός συνδέεται συχνά με την Τορά, το κεντρικό θρησκευτικό κείμενο του Ιουδαϊσμού, και τις εντολές που περιέχει. Σύμφωνα με το Μιδρά (midrash), που είναι μέρος του Εβραϊκού Νόμου, υπάρχουν ακριβώς 613 σπόροι μέσα σε ένα ρόδι, αριθμός που αντιστοιχεί στον αριθμό των εντολών (mitzvoth) του Θεού, οι οποίοι πρέπει να εκτελούνται ως θρησκευτικό καθήκον.

Στη χριστιανική παράδοση, όπου το ρόδι είχε κομβικό ρόλο σε κάθε μορφή και έκφραση της παραδοσιακής ζωής δόθηκε χριστιανικό περιεχόμενο. Το αόρατο εσωτερικό συμβολίζει τη μη ορατότητα του Θεού, το κόκκινο χρώμα των σπόρων, το αίμα του Χριστού και το πλήθος τους, την ενότητα της πίστης.

Σύμβολο της ανάστασης και της αιώνιας ζωής στη χριστιανική τέχνη, το ρόδι βρίσκεται συχνά σε λατρευτικά αγάλματα και πίνακες της Παναγίας και του Βρέφους.

Η Παναγία του ροδιού (Madonna della Melagrana) του Sadro Botticelli, 1487, Uffizi Gallery -Florence

Ένας διάσημος πίνακας είναι “Η Παναγία του Ροδιού” (Madonna della Melagrana) του Sadro Botticelli. Στη μέση του πίνακα, η Παναγία, περιβάλλεται συμμετρικά από αγγέλους, ενώ ο Ιησούς Χριστός βρίσκεται στην αγκαλιά της και κρατάνε μαζί ένα ρόδι, που συμβολίζει τη μετέπειτα σταύρωση του Χριστού και την ανάσταση.

Αναμφισβήτητα, ο καρπός του ροδιού ήταν ένα δημοφιλές θέμα στη ζωγραφική σε όλη την ιστορία της τέχνης και έχει αποδοθεί με διάφορους τρόπους που περιλαμβάνουν μεταφορικές έννοιες, μεταφυσικές δοξασίες, αισθητικές ιδιότητες και ακόμα ψυχολογικές διαδικασίες, καθώς επιπλέον, συνδέεται με το ανθρώπινο υποσυνείδητο και την οδυνηρή, αλλά ανταποδοτική αναμέτρηση με τον σπόρο του εαυτού.

Στον πίνακα "Όνειρο που προκαλείται από το πέταγμα μιας μέλισσας γύρω από ένα ρόδι ένα δευτερόλεπτο πριν το ξύπνημα”(Dream Caused by the Flight of a Bee Around a Pomegranate a Second Before Awakening), του Salvador Dali, η μέλισσα και το ρόδι αιωρούνται κάτω από το σώμα της Gala (συζύγου και μούσας του Dali). Λέγεται ότι το μικρότερο ρόδι μπορεί να συμβολίζει την Αφροδίτη, ειδικά λόγω της σκιάς σε σχήμα καρδιάς που ρίχνει, ενώ οι σπόροι του μεγαλύτερου ροδιού τη γονιμότητα.

“Όνειρο που προκαλείται από το πέταγμα μιας μέλισσας γύρω από ένα ρόδι ένα δευτερόλεπτο πριν το ξύπνημα”(Dream Caused by the Flight of a Bee Around a Pomegranate a Second Before Awakening) του Salvador Dali, 1944, Thyssen-Bornemisza Museum, Madrid

Για το συγκεκριμένο πίνακα, ο Dali, το 1962, είχε δηλώσει ότι τον εμπνεύστηκε με σκοπό "να εκφράσει για πρώτη φορά σε εικόνες την ανακάλυψη του τυπικού ονείρου από τον Φρόιντ με μια μακροσκελή αφήγηση, τη συνέπεια της στιγμιαίας στιγμής ενός τυχαίου γεγονότος που κάνει τον κοιμισμένο να ξυπνήσει".

Υπό αυτό το πρίσμα, ενδεχομένως, το ρόδι, να αποτελεί σύμβολο καλά κρυμμένων νοητικών διαδικασιών, που καθώς ανοίγει μοιάζει να "εκρήγνυται", αποκαλύπτοντας σκέψεις, επιθυμίες, αναμνήσεις, και ανεκπλήρωτα πάθη, που “πετάγονται” ως κόκκινοι ζουμεροί σπόροι μέσα από το χαοτικό ασυνείδητο.

Παρόμοια, ο Kahlil Gibran, στο ποίημα του "Η Ροδιά", βυθίζεται στα ταραχώδη νερά της δικής του ανθρώπινης εμπειρίας δίπλα στους θορυβώδεις σπόρους ενός ροδιού, που ο ακατάπαυστος λόγος τους τον κάνουν να αμφιβάλλει. Πως απαλλάσσεται κάποιος άραγε, από εκείνες τις επίμονες εσωτερικές φωνές που ξεπηδούν ξαφνικά από το πουθενά μέσα από την κρύπτη του νου και τον κάνουν να αγωνιά για τη συνέχεια του δρόμου που επέλεξε να ακολουθήσει;

"Κάποτε, όταν ζούσα στην καρδιά μιας ροδιάς, άκουσα έναν σπόρο της να λέει:

"Κάποια μέρα θα γίνω δέντρο, κι ο αγέρας θα τραγουδάει ανάμεσα στα κλαριά μου. Ο ήλιος θα χορεύει πάνω στα φύλλα μου και θα είμαι δυνατό δέντρο κι όμορφο όλες τις εποχές."

Ύστερα μίλησε ένας άλλος σπόρος και είπε: "Όταν ήμουν νέος όπως εσύ, είχα κι εγώ τέτοιες απόψεις, μα τώρα που μπορώ να μετρώ και να ζυγίζω τα πράγματα, βλέπω ότι μάταια τρέφονταν οι ελπίδες μου."

Κι ένας τρίτος σπόρος, μίλησε κι αυτός: "Δεν βλέπω τίποτα που να προμηνύει, για μας, ένα τόσο μεγαλειώδες μέλλον."

Κι ένας τέταρτος είπε: "Όμως, τι κοροϊδία θα ήταν η ζωή μας, χωρίς προοπτικές μεγαλοσύνης."

Είπε ένας πέμπτος: "Γιατί να διαφωνούμε για το τι θα γίνουμε, αφού δεν γνωρίζουμε καν το τι είμαστε."

Μα ένας έκτος απάντησε: "Εκείνο που είμαστε, αυτό θα εξακολουθήσουμε να είμαστε."

Κι ένας έβδομος: "Έχω τόσο ξεκάθαρη ιδέα για το πώς θα γίνει το καθετί. Μα, να μην μπορώ να την ντύσω με λέξεις!"

Κι ένας όγδοος μίλησε -κι ένατος και δέκατος- και σειρά από άλλους, και δεν μπορούσα να βγάλω άκρη πια, από τις φωνές τους.

Κι έτσι, την ίδια εκείνη μέρα, μετακόμισα στην καρδιά μιας κυδωνιάς, εκεί όπου οι σπόροι είναι λιγοστοί και δεν μιλάνε σχεδόν καθόλου”.

Καθ’ οδόν προς την κυδωνιά, οι λαλίστατοι σπόροι της ροδιάς υποτίθεται ότι θα έλεγαν ”Και ζήσανε αυτοί καλά και μεις καλύτερα” αλλά, αντί της κοινής αυτής κατάληξης, προτίμησαν να πουν το τέλος που συνηθίζεται να λέγεται όταν ολοκληρώνονται τα αρμενικά παραμύθια: "Τρία ρόδια έπεσαν από τον ουρανό: ένα για τον αφηγητή, ένα για τον αναγνώστη και ένα για όλο τον κόσμο". 

Ενδιαφέρθηκε, συνέλεξε, προβληματίστηκε και έγραψε η Πόπη Αγγελή (Poppy Angeli)

Φώτο άρθρου: from Köhler's Medicinal Plants (110)