Η Θεία Κωμωδία (La Divina Commedia) του Δάντη, θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Το ποίημα αφηγείται το ταξίδι του συγγραφέα στον Άδη, με οδηγούς τον Ρωμαίο ποιητή Βιργίλιο και την αγαπημένη του, Βεατρίκη και χωρίζεται σε τρία κύρια μέρη: Κόλαση, Καθαρτήριο και Παράδεισος.

Σύμφωνα με την περιγραφή του Δάντη, η Κόλαση αποτελείται συνολικά από εννέα κύκλους, κάθε ένας από τους οποίους αντιστοιχεί σε συγκεκριμένες αμαρτίες, για τις οποίες επιβάλλονται αντίστοιχες τιμωρίες.

Το Καθαρτήριο, αποτελείται από επτά κύκλους, που συμβολίζουν τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα. Σε κάθε κύκλο, οι αμαρτωλοί μετανιώνουν για τα σφάλματά τους και αγωνίζονται να εξαγνιστούν για να τους επιτραπεί τελικά η είσοδος στον Παράδεισο.

Ο Παράδεισος, όπου η Βεατρίκη οδηγεί τον Δάντη, αποτελείται από εννέα ομόκεντρες σφαίρες (ουρανούς), που περιστρέφονται γύρω από την ακίνητη Γη.  Ενώ οι δομές του Κόλασης και του Καθαρτηρίου βασίστηκαν σε διαφορετικές ταξινομήσεις της αμαρτίας, η δομή του Παραδείσου βασίζεται στις τέσσερις βασικές (Σύνεση, Σθένος, Δικαιοσύνη και Εγκράτεια) και στις τρεις θεολογικές (πίστη, ελπίδα και αγάπη) αρετές .

Η Θεία Κωμωδία τελειώνει με τον Δάντη να βλέπει τον Τριαδικό Θεό. Με μια αστραπιαία κατανόηση που αδυνατεί να εκφράσει, ο ποιητής καταλαβαίνει τελικά το μυστήριο της θεότητας και της ανθρωπότητας του Χριστού και η ψυχή του ευθυγραμμίζεται με την αγάπη του Θεού.

Αλλά ήδη η επιθυμία μου και η θέλησή μου

γυρνούσαν σαν τροχός, όλα με μια ταχύτητα,

από την Αγάπη που κινεί τον ήλιο και τα άλλα αστέρια

(Paradiso, Canto XXXIII, lines 142–145)

Μπορεί η Θεία Κωμωδία του Δάντη να αποτελέσει την έμπνευση και συνάμα το εργαλείο, ώστε να δημιουργηθεί  ένας σύγχρονος κώδικας συμπεριφοράς για την επιστήμη;

Η “Commedia Scientifica -Ο Δάντης και οι επιστημονικές αρετές” δημοσιεύτηκε το 2021, 700 χρόνια μετά τον θάνατο του Δάντη, στο Geoscience Communication. Αποτελεί μια εργασία των Anthea R. Lacchia and Stephen Webster, που διερευνούν τον ρόλο της ηθικής της αρετής, που σχετίζεται με τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου, στη σύγχρονη επιστήμη.

Ειδικότερα, πραγματοποιώντας συνεντεύξεις με 13 επιστήμονες, οκτώ από τους οποίους γεωεπιστήμονες, οι ερευνητές, με τη χρήση της αφηγηματικής δομής του ποιήματος “Θεία Κωμωδία”, του Dante Alighieri, εντοπίζουν τις αρετές στην επιστήμη, σε συνδυασμό με ανάρμοστες συμπεριφορές, υποστηρίζοντας ότι η ηθική της αρετής είναι ένας αξιόπιστος οδηγός για όλα τα επιστημονικά ζητήματα.

Η συγκεκριμένη μελέτη εστιάζει σε μια μοναχική φιγούρα που αποκαλείται Επιστήμονας, η οποία κουρασμένη και με την υποτροφία της να έχει σχεδόν εξαντληθεί, βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα ηθικό δίλημμα, όταν ο διευθυντής του εργαστηρίου της ζήτησε να «τροποποιήσει» ένα σχήμα και έναν πίνακα - για λόγους στατιστικής σημασίας- αλλά, η ίδια δυσκολεύεται "ηθικά" να το κάνει. Χωρίς να το καταλάβει πέφτει σε βαθύ ύπνο και ονειρεύεται το δικό της ταξίδι στον Άδη, με οδηγούς τον Οδυσσέα και τον Αριστοτέλη.

Κόλαση – οι αμαρτίες μιας επιστήμης που έχει χάσει το δρόμο της

Ο Οδυσσέας οδηγεί την Επιστήμονα στην Κόλαση μέσα από τις αμαρτίες που περιλαμβάνουν:

Κύκλος 1ος: Οι ψυχές των επιστημόνων, δεμένες με βαριές αλυσίδες αναγκάζονται να κοιτάζουν για πάντα σε μικροσκόπια που έχουν σπασμένους φακούς και μοιάζουν με τα όργανα εκείνα που ήταν τόσο πολύτιμα στη ζωή τους.

Κύκλος 2: Οι ψυχές των επιστημόνων αλυσοδεμένες στα γραφεία τους, χωρίζονται από τις οικογένειές τους με τοίχους από βιβλία και χαρτιά. Μπορούν να ακούσουν τους αγαπημένους τους να τους καλούν πίσω από αυτούς τους τοίχους, αλλά, δυστυχώς, δεν πρόκειται να ξαναενωθούν ποτέ.

Κύκλος 3: Οι  επιστήμονες που ήταν άπληστοι για χρήματα, δύναμη ή φήμη σέρνονται, κουβαλώντας βαριές πλάκες που κρέμονται από το λαιμό τους. Οι πλάκες φέρουν τα διακριτικά της επιστήμης «Dr», «Professor» και «Emeritus», που τόσο λαχταρούσαν στη ζωή. Σε ορισμένες πλάκες αναγράφονται το χρηματικό ποσό που κέρδισαν από επιχορηγήσεις ή οι τίτλοι και οι συνεργασίες που εκτιμούσαν πάνω από όλα όσο ζούσαν.

Κύκλος 4: Οι επιστήμονες που ενθάρρυναν μια ατμόσφαιρα φόβου, μυστικότητας και ανταγωνισμού στους χώρους εργασίας τους βρίσκονται αλυσοδεμένοι μεταξύ τους και αναγκάζονται να συνυπάρχουν σε έναν περιορισμένο χώρο με μικροσκοπικά γραφεία, ενώ τα πολυτελή γραφεία που κατείχαν στη ζωή τους είναι άδεια πίσω τους.

Κύκλος 5: Οι ψυχές επιστημόνων που ήταν βίαιοι στη ζωή, ένοχοι για κατάχρηση της εξουσίας απέναντι σε ανθρώπους που είχαν την ευθύνη τους, αναγκάζονται να καθαρίζουν άδεια κλουβιά δεκάδων ζώων, τα οποία ούρλιαζαν γύρω τους και να κάνουν τα άθλια καθήκοντα που απέφευγαν στη ζωή τους.

Κύκλος 6: Σε μια σκοτεινή γωνιά, οι επιστήμονες που έκαναν πειράματα σε άλλους ανθρώπους αναγκάζονται για πάντα να βιώνουν τον πόνο των πειραμάτων που οι ίδιοι επινόησαν.

Κύκλος 7: Σε ένα τεράστιο θέατρο διαλέξεων με ατελείωτες σειρές καθισμάτων να  περιβάλλουν έναν κεντρικό λάκκο, όπου καίει φωτιά, κατοικούν οι ψυχές των επιστημόνων των οποίων η αμαρτία ήταν η υπερβολική υπερηφάνεια. Οι επιστήμονες αναγκάζονται να κάψουν τα χειρόγραφα, τα χαρτιά και τα βιβλία που έγραψαν στη ζωή τους. Δημοσιευμένα ή αδημοσίευτα, είναι το ίδιο – οι καρποί του κόπου τους χάνονται για πάντα στην πυρά.

Κύκλος 8: Σε μια εξέδρα, ψυχές επιστημόνων  προσπαθούν να δώσουν μια διάλεξη, αλλά οι λέξεις βγαίνουν στριμμένες και μπερδεμένες από το στόμα τους, ενώ δίπλα τους, άλλες ψυχές βλέπουν τις προβολές των δεικτών h-index, τα αγαπημένα τους μέτρα επιτυχίας, να πέφτουν κατακόρυφα με την πάροδο του χρόνου σε πελώρια γραφήματα.

Κύκλος 9: Οι διεφθαρμένες ψυχές εκείνων των επιστημόνων που ήταν ανέντιμοι στη ζωή, ένοχοι επιστημονικού παραπτώματος– συμπεριλαμβανομένης της παραποίησης, της κατασκευής και της λογοκλοπής- αναγκάζονται για πάντα να ξαναζούν τη στιγμή που αποκαλύφθηκε η ανεντιμότητα τους μέσα από μια ατελείωτη σειρά τίτλων ειδήσεων που προβάλλονται σε γιγάντιες οθόνες.

Καθαρτήριο– αγώνας για μια καλύτερη επιστήμη

Στο δεύτερο μέρος της εργασίας Commedia Scientifica, η Επιστήμονας και ο Οδυσσέας, έχοντας επιζήσει από τα βάθη της Κόλασης φτάνουν στην ακτή του Καθαρτηρίου της επιστήμης. Σε αυτό το σημείο, ο Οδυσσέας αποχωρεί, αφήνοντας την Επιστήμονα στα χέρια του Αριστοτέλη, ο οποίος θα είναι ο οδηγός της για τη συνέχεια.

«Οι ψυχές που θα συναντήσεις κάνουν τις δουλειές τους, κυνηγώντας φαντασιώσεις. Σε αντίθεση με το βασίλειο που αφήσατε πίσω σας, εδώ, δεν χρειάζονται πρόσθετες τιμωρίες για την επιστήμη, καθώς είναι ήδη γνωστό ότι υποφέρει», είπε ο Αριστοτέλης και εισήλθαν στο κτίριο.

Στο Καθαρτήριο κατοικούν οι ψυχές των επιστημόνων των οποίων η αγάπη για την επιστήμη κατευθύνεται εσφαλμένα, γιατί προσπαθούν να τη «σώσουν» κολλώντας στην άποψη μιας απλής επιστημονικής μεθόδου. Ψυχές, που αναζητούν τρόπους μεγιστοποίησης της ευτυχίας, καθώς πιστεύουν ότι η χρησιμότητα πρέπει να είναι το κύριο κριτήριο για την καλή επιστήμη. Ψυχές, που αξιολογούν προτάσεις χρηματοδότησης που υποβάλλονται από άλλους επιστήμονες και χρησιμοποιούν περίπλοκους τύπους για να μετρήσουν τη χρησιμότητά τους για την κοινωνία.

Ψυχές επιστημόνων, που συνεργάζονται με στελέχη πολιτικής, στριμωγμένες πάνω σε λίστες και πρωτόκολλα, καθώς προσπαθούν να αναπτύξουν νέους τρόπους αξιολόγησης επιστημόνων.

Ωστόσο, καθώς ανεβαίνουν στους ανώτερους ορόφους, οι ψυχές βρίσκονται όλο και πιο κοντά στο να ζήσουν σύμφωνα με την ηθική. Στον πιο ψηλό όροφο, ανώτεροι επιστήμονες συζητούν πώς να καθοδηγήσουν καλύτερα τους μαθητές και να αναπτύξουν μια καλή ατμόσφαιρα εργασίας στο εργαστήριό τους, μοιράζονται τις ιστορίες και τα άγχη τους πρόθυμα, χωρίς να σκέφτονται φόβο ή τιμωρία και με αυτό τον τρόπο, μαθαίνουν να εξασκούν τις αρετές.

Παράδεισος – άνθηση αρετών

Τελειώνοντας το ταξίδι, στον παράδεισο, εντοπίζονται οι αρετές που σχετίζονται με την επιστημονική ζωή. «Εδώ», λέει ο Αριστοτέλης, «οι αρετές πραγματοποιούνται πλήρως και τα σημάδια της ευδαιμονίας βρίσκονται παντού. Πρόσεξε, γιατί τα λόγια των σημερινών επιστημόνων είναι γραμμένα πάνω στα σύννεφα».

Η Επιστήμονας σήκωσε το κεφάλι της στον ουρανό και κοιτάζοντας στα σύννεφα, διέκρινε το όραμα που δημιουργήθηκε από τις συνεντεύξεις των επιστημόνων που συμμετείχαν στη συγκεκριμένη έρευνα, εντοπίζοντας τις έξι αρετές στην επιστήμη, που είναι: η ειλικρίνεια, η ταπεινότητα, η φιλία, η αθωότητα, η γενναιοδωρία και η επιφυλακτικότητα.

Η ειλικρίνεια, η ταπεινότητα, η φιλία, η αθωότητα, η γενναιοδωρία και η επιφυλακτικότητα είναι οι αξίες που ένας καλός και ισορροπημένος επιστήμονας πρέπει να ασκεί και να μάθει να ενσωματώνει στην καθημερινότητά του.

Η Επιστήμονας ξυπνά και συνειδητοποιεί ότι η κούραση και η απογοήτευσή της είχαν προκύψει από την κατάσταση του κόσμου γύρω της και αρκούσε μια στιγμή ενός ονείρου, προκειμένου να επαναπροσδιορίσει την αποστολή της σ’ αυτόν, που στο εξής θα είναι να αποκαθιστά τις αρετές που της φανερώθηκαν και να ζει σύμφωνα με αυτές.

Άλλωστε, όπως επισημαίνουν οι συγγραφείς της εργασίας "Commedia Scientifica", Lacchia και Webster, «η ηθική της αρετής μας βοηθά να συνδέουμε τον καλό χαρακτήρα ενός ατόμου και την ηθική ακεραιότητα της κοινωνίας αυτού του ατόμου, και ιδιαίτερα του φορέα για τον οποίο εργάζεται. Διότι, σχεδόν εξ ορισμού, ένας ενάρετος άνθρωπος συνδυάζει την αίσθηση της προσωπικής ακεραιότητας με μια συνεχή αναζήτηση της επαγγελματικής του επιμέλειας, είτε ως αγρότης, είτε ως καταστηματάρχης, είτε ως δικηγόρος είτε, φυσικά, ως ερευνητής.

Είναι βασικό αριστοτελικό σημείο, και δελεαστικό, ότι το άτομο που επιτελεί το έργο του ενάρετα, θα ανθίσει και θα συμβάλει στη σωστή ανάπτυξη της κοινότητάς του».

✍️Πόπη Αγγελή (Poppy Angeli)

Φωτογραφία του άρθρου: The Comedy Illuminating Florence (Η κωμωδία που φωτίζει τη Φλωρεντία), τοιχογραφία του 15ου αιώνα του Ιταλού ζωγράφου Domenico di Michelino, που βρίσκεται στον καθεδρικό ναό της Santa Maria del Fiore της Φλωρεντίας. Ο Δάντης κρατά έναν τόμο από το ποίημά του: Η Θεία Κωμωδία. Πίσω του η Κόλαση και το Καθαρτήριο και πάνω, ο ήλιος, η σελήνη και οι επτά πλανήτες αντιπροσωπεύουν τον Ουράνιο Παράδεισο, ενώ στα δεξιά είναι η πατρίδα του Δάντη, η Φλωρεντία, η οποία φωτίζεται από τις ακτίνες που πηγάζουν από το ποίημά του, εξού και ο τίτλος της τοιχογραφίας: "Η κωμωδία που φωτίζει τη Φλωρεντία".

How to cite: Lacchia, A. R. and Webster, S.: La Commedia Scientifica – Dante and the scientific virtues, Geosci. Commun., 4, 129–145, https://doi.org/10.5194/gc-4-129-2021, 2021. ή ΠΑΤΗΣΤΕ ΕΔΩ